Τα λογοτεχνικά «ψώνια»

“Το λογοτεχνικό ψώνιο παραµένει ψώνιο γιατί είναι ανύποπτο προς κάθε έννοια στοιχειώδους αισθητικής ιεραρχίας.”

Την 1η Ιουλίου 2005 έφυγε από αυτόν τον µάταιο κόσµο ο ποιητής και στοχαστής Μανόλης Αναγνωστάκης (1925-2005). Σαν µικρό µνηµόσυνο παραθέτουµε αποσπάσµατα από ένα παλαιότερο άρθρο του που πρωτοδηµοσίευσε στην «Αυγή» της 23.1.1984 µε το ψευδώνυµο Μανούσος Φάσσης και αναδηµοσιεύθηκε στο περιοδ. «Αντί» της 1.7.2005, σσ. 10-11. Το θέµα που πραγµατεύεται είναι τραγικά επίκαιρο, γιατί εκτός από την αναπόφευκτη θυµηδία προκαλεί και εύλογη ανησυχία.

*του Αθανάσιου Φωτόπουλου, πρ. Καθηγητή Ιστορίας Πανεπιστημίου Πατρών

Τα λογοτεχνικά ψώνια τα συναντούµε γύρω µας, σε κάθε µας βήµα. ∆εν ανήκουν σε κανένα συγκεκριµένο κοινωνικό στρώµα, δεν υπάρχει προτίµηση στο φύλο ή στην ηλικία. Μπορεί να είναι καθηγητές πανεπιστηµίου ή καλόγριες, τραπεζικοί υπάλληλοι ή απόστρατοι στρατηγοί, νοικοκυρές της γειτονιάς ή µεγαλουσιάνες των σαλονιών. Το λογοτεχνικό ψώνιο ανήκει σε µια διαταξική συνοµοταξία και η κοινωνική προέλευση παίζει ρόλο µόνον όσον αφορά τις πολλές ή περιορισµένες δυνατότητες διακίνησης του παραγόµενου «προϊόντος» βάσει µεγάλων ή περιορισµένων διασυνδέσεων.

Μερικά ψώνια εκδηλώνονται από νωρίς και συχνά παραιτούνται και νωρίς από κάθε απώτερη φιλοδοξία. Πολλοί και ιδιαίτερα οι πιο φτασµένοι κοινωνικά, περιµένουν να περάσουν λίγο τα χρόνια, να εδραιωθεί η ανεπίληπτη κοινωνική τους υπόσταση ώστε να µην µπλεχτεί µε ασχολίες που στα µάτια των αµύητων θεωρούνται κατά κανόνα «ελαφρές». Οι περιπτώσεις αυτές είναι οι πιο αθώες, οι πιο ανθρώπινες και ελάχιστα ενοχλητικές. ∆εν αποσκοπούν σε καριέρα, ξέρουν ότι δεν τους παίρνει πια ο χρόνος, απλώς θέλουν έστω µια φορά να δουν τ’ όνοµά τους τυπωµένο στο εξώφυλλο ενός βιβλίου και επιτέλους, µέσα στις τόσες εκατοντάδες ή χιλιάδες ποιητικές συλλογές που κυκλοφορούν κάθε χρόνο ποιον πειράζει να δουν το φως και «Τ’ αγριολούλουδα του αγρού» ή «Το απάνθισµα των ερώτων µου»; Η πληγή είναι το ψώνιο που φιλοδοξεί µια καριέρα και καµιά δύναµη δεν είναι ικανή να το αναχαιτίσει.

Αν το έργο του «δεν αναγνωρίζεται» είναι γιατί το πνευµατικό σινάφι είναι οργανωµένο σε κυκλώµατα και σε κλίκες και αυτός δεν ανήκει πουθενά, γιατί θέλει να είναι ανεξάρτητος και έντιµος. Αν οι Ανθολογίες δεν τον συµπεριλαµβάνουν, ενω τις σελίδες τους λυµαίνονται τόσοι και τόσοι ασήµαντοι είναι γιατί οι ανθολόγοι είναι συνήθως αποτυχηµένοι λόγιοι και µισούν καθέναν που αξίζει. Αν δεν του γράφονται κριτικές είναι γιατί τα πόστα είναι πιασµένα όλα από «ηµετέρους» που βλογάνε τα γένια µεταξύ τους. Το λογοτεχνικό ψώνιο παραµένει ψώνιο γιατί είναι ανύποπτο προς κάθε έννοια στοιχειώδους αισθητικής ιεραρχίας. Μολαταύτα οργανώνει, θαυµάσια σε άλλους εξίσου ταλαντούχους αδικηµένους, το δικό του κύκλωµα. Ύψιστη βέβαια καταξίωση είναι να αποκτήσει τον τίτλο του µέλους µιας από τις τόσες υπάρχουσες λογοτεχνικές Εταιρίες ή Συλλόγους, όπου σύµφωνα µε το καταστατικό, η ποσότης είναι διαπιστευτήριο αξίας και έτσι µε τρία βιβλία στο ενεργητικό του (µόνον τρία; δεκατρία είναι σε θέση να γράψει) δικαιούται να εκπορθήσει τις πολυπόθητες πύλες και να προσθέσει εφεξής κάτω από το όνοµά του κι τον επίζηλο τίτλο: µέλος της Εταιρίας τάδε.

Μανώλης Αναγνωστάκης (1925-2005)

Η πιο επικίνδυνη περίπτωση, µε συνέπειες και στη γενικότερη πολιτιστική ζωή του τόπου, για τη διαµόρφωση του κριτηρίου στο πλατύτερο κοινό, για τη διαιωνιζόµενη σύγχυση που συνεπιφέρει, είναι εκείνη του ψώνιου που κατορθώνει όντως να εισδύσει και να κοχλιωθεί µέσα στη λογοτεχνική οικογένεια, πράγµα όχι ιδιαιτέρως δύσκολο κάτω από ορισµένες συνθήκες, ανοχής, ανευθυνότητας, ωχαδερφισµού. Καλοπροαίρετοι άνθρωποι µε σηµαντικό πνευµατικό όνοµα, από ευγένεια, από οίκτο, από βαριεστηµάρα, από ανάγκη περιφρούρησης της οικογενειακής τους γαλήνης, άλλοι πάλι αρκετά υστερόβουλα επειδή κάποια εκδούλευση περιµένουν σ’ άλλους τοµείς από το ψώνιο (µην ξεχνάµε ότι µπορεί να είναι εφοριακός, ανώτερος δικαστικός, ή ιδιοκτήτης συνεργείου αυτοκινήτων) άνθρωποι λοιπόν µ’ ένα όνοµα και µε κύρος στην πνευµατική πιάτσα, στέργουν επιτέλους να πουν δύο καλά λόγια ή νοµίζοντας ότι θα γλυτώσουν ευκολότερα, σπαταλούν επαίνους σε ευχαριστήριες επιστολές, βέβαιοι όντες πως µια ιδιωτική επιστολή είναι πάντα µια ιδιωτική επιστολή, µια formule de politesse που λένε οι Γαλάτες και που αφορά µόνο τον αποδέκτη. Αµ δε! Ακριβώς αυτό θέλει το ψώνιο. Το επιστολιµαίο γραπτό ντοκουµέντο, φυσικά κυκλοφορεί. ∆ιοχετεύεται στους φιλολογικούς συντάκτες των εφηµερίδων που ιδρώνουν να γεµίσουν τις στήλες τους, τυπωνεται σε ξεχωριστό φυλλάδιο µαζί µε άλλα ανάλογα ντοκουµέντα, µε τον τίτλο π.χ. «Πώς µίλησε η κριτική για το έργο µου». Αυτό ήταν. Το ψώνιο αρχίζει να καθιερώνεται. Γίνεται πια ένα όνοµα. Αποκτά ένα εκτόπισµα, παύει πια για ένα µεγάλο µέρος του πνευµατικού χώρου να θεωρείται ψώνιο. Είναι συνάδελφος που έστω κι αν δεν έχουµε κατορθώσει να τελειώσουµε ένα του βιβλίο, δύσκολα µπορούµε να τον αγνοήσουµε χωρίς τον κίνδυνο να κατηγορηθούµε σαν εστέτ ή σαν µεροληπτούντες των δικών µας φίλων.

Η αλήθεια είναι πως η εµβέλεια του «επιτυχηµένου» ψώνιου παραµένει ανώδυνη µέσα σε χώρους που, κάποια επιτέλους κριτήρια, όσο χαλαρά κι αν είναι, διαµορφώνουν ένα κλίµα ανοχής ή απόρριψης. Είναι όµως αρκετά βλαπτική σε χώρους εκτός συναφιού, όπου το επιτυχηµένο ψώνιο, µε τους αδιαµφισβήτητους τίτλους αναγνώρισης από «εξέχουσες προσωπικότητες των γραµµάτων µας» νοµιµοποιείται να παίξει το ρόλο του παράγοντος και του πνευµατικού ταγού.

Όσοι π.χ. έχουν ζήσει σε επαρχίες και ιδίως στις πιο αποµακρυσµένες από την πρωτεύουσα ή τη συµπρωτεύουσα, θα έχουν γνωρίσει αρκετούς τέτοιους παράγοντες που κατά τα άλλα είναι αξιοπρεπέστατοι γιατροί, δικηγόροι ή επαγγελµατίες, να δίνουν διαλέξεις, να απαγγέλλουν ποιήµατα σε επετείους, να είναι µέλη επιτροπών του ∆ήµου «για την πολιτιστική ανύψωση του τόπου», να συντελούν εκ των πραγµάτων πια στη διαµόρφωση ενός κριτηρίου.

Όλα τα παραπάνω συνιστούν οπωσδήποτε ένα µικρό κεφάλαιο της παθολογίας της πνευµατικής µας πραγµατικότητας, άλλοτε φαιδρό, συνήθως συµπαθητικό, αλλά και κά- ποτε και µε κάποια δόση επικινδυνότητας όταν εµπλέκεται στη διαµόρφωση µιας ευρύτερης πολιτιστικής συνείδησης.

Όσο η πολιτιστική «έκρηξη» που σηµειώθηκε τα τελευταία χρόνια στον τόπο µας -µε τα γνωστά θετικά και τα πάµπολλα παρελκόµενα αρνητικά της- παίρνει διαστάσεις χωρίς τις παράλληλες προϋποθέσεις, κριτικής αγωγής και σωστής αισθητικής παιδείας -τόσο η τελευταία κατηγορία, για την οποία µιλήσαµε πιο πάνω αποκτά προσβάσεις (στηριγµένη στις έξωθεν καλές µαρτυρίες που καταλήγουν κάποτε να έχουν και επίσηµη κρατική ή κοµµατική αναγνώριση) και επιτείνει τη θολούρα και τη σύγχυση.

“Τα Κυριακάτικα”: Δείτε ΕΔΩ περισσότερα άρθρα της στήλης καθώς και τα παρακάτω:

Ο Ιστορικός της Ηλείας Γεώργιος Παπανδρέου (1859-1940)*

Οι «Ποσειδωνιάται» του Κ. Π. Καβάφη*

Σελίδες αυτοβιογραφίας… (Μυθοπλασία)

Τάσης Καζάζης: Δήμαρχος Πύργου στη Γερμανική Κατοχή, σε ημέρες σκληρής δοκιμασίας και κινδύνων

«Ἡμερολόγιον Αὐγή»: Το πρώτο φιλολογικό ημερολόγιο στον Πύργο από το βιβλιοχαρτοπωλείο Καπογιάννη (1933)