Ακολουθήστε μας:
Πέμπτη, 11 Σεπτεμβρίου, 2025
Επικοινωνία
“…δεν πρέπει να υπάρχει Ηλείος που να μην έχει ως ιστορικό κειμήλιο την Ηλεία του Παπανδρέου...Ποιος νεότερος λόγιος ή επιστήμων έχει να επιδείξει ανάλογο και έγκυρο έργο για την Ηλεία;…“
Οι περισσότεροι Ηλείοι συμπατριώτες μας γνωρίζουν μονάχα κατ’ όνομα τον Ιστορικό Γεώργιο Παπανδρέου. Στο παρακάτω άρθρο αναφερόμαστε στη ζωή και το έργο του με την ελπίδα ότι θα καταλάβει τη θέση που του αρμόζει στην ψυχή και το πνεύμα των Ηλείων. Μόνο αισθήματα ευγνωμοσύνης πρέπει να τρέφουμε στη μνήμη του για τη μεγάλη του προσφορά στην αυτογνωσία μας μέσω της γνώσης του ιστορικού μας παρελθόντας.
*του Αθανάσιου Φωτόπουλου, πρ. Καθηγητή Ιστορίας Πανεπιστημίου Πατρών
Α´ Τα βιογραφικά
Ο Γεώργιος Παπανδρέου υπήρξε μία ενδιαφέρουσα πνευματική φυσιογνωμία της εποχής του και ανέπτυξε πολυσχιδή δραστηριότητα προς όφελος της επιστήμης, της παιδείας και της κοινωνίας[1].
Γεννήθηκε στο Σκούπι (σημ. Πάος) των Καλαβρύτων το 1859. Ο πατέρας του Ανδρέας Παπαγεωργίου ή Οικονομόπουλος ήταν ιερέας με μεγάλη υπόληψη και κύρος. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο του χωριού του και το ελληνικό σχολείο του Σοποτού και της Κοντοβάζαινας. Συνέχισε τις εγκύκλιες σπουδές του στο Γυμνάσιο του Πύργου, απ’ όπου αποφοίτησε το 1878. Έκανε τότε την εγγραφή του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ παράλληλα διορίστηκε ελληνοδιδάσκαλος στην Κοντοβάζαινα, ύστερα στη Δίβρη (1882-1883) και τέλος στη Λίμνη Εύβοιας (1881). Τον χρόνο αυτό υπηρέτησε την επτάμηνη στρατιωτική του θητεία.
Πήρε το πτυχίο του το 1883 και διορίστηκε ως καθηγητής στο Γυμνάσιο του Πύργου. Υπηρέτησε σε διάφορες πόλεις (Καλάβρυτα, Φιλιατρά, Κέρκυρα, Πειραιάς), στις οποίες άφησε άριστες εντυπώσεις ως καθηγητής και άνθρωπος.
Ήδη από τον καιρό των πανεπιστημιακών του σπουδών συνδέθηκε με επιφανείς καθηγητές του (Κ. Κόντος, Γ. Μιστριώτης), κι αργότερα με άλλους πανεπιστημιακούς διδασκάλους (Ν. Γ. Πολίτης, Κ. Γαρδίκας, Σ. Σα- κελλαρόπουλος, Αδ. Αδαμαντίου) και διαπρεπείς λογίους (Δημ. Σάρρος, Εμμ. Παντελάκης, Γ. Δροσίνης). Συνεργάστηκε μάλιστα, με μελέτη του, στον τόμο που αφιερώθηκε στον Κ. Κόντο για τα 20 χρόνια της καθηγεσίας του.
Το 1886 αναγορεύθηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφίας με τη διατριβή του «Περί της αρχαίας Ψωφίδος». Το 1896 έγινε υφηγητής στην έδρα της Γλωσσολογίας. Απέτυχε να εκλεγεί καθηγητής στην έδρα της Γενικής Ιστορίας (1912) και πρόσεδρο μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1929), αν και είχε υποβάλει τη σχετική αίτηση.
Τα πολιτικά του φρονήματα ήσαν συντηρητικά. Ήταν βασιλικός, αντι- βενιζελικός και αντικομμουνιστής. Βαρύτατους χαρακτηρισμούς απευθύνει, ωστόσο, στους πολιτικούς και στρατιωτικούς που ανέλαβαν τις τύχες του τόπου μετά την 1η Νοεμβρίου 1920 (ηλιθιώτατος ο Δ. Γούναρης, φαύλος ο Ν. Στράτος). Συμμετείχε στις εκλογές του 1919 ως υποψήφιος βουλευτής Αχαϊοήλιδος των Φιλελευθέρων, αλλά απέτυχε να εκλεγεί.
Πέθανε πλήρης ημερών το 1940. Ο Τύπος σχολίασε: «Ό,τι χαρακτηρίζει το φιλολογικόν του έργον είναι η μεθοδικότης της ταξινομήσεως, η απόλυτος σαφήνεια, ο πλούτος των πηγών, η παραστατική διατύπωσις και η γλαφυρότης […]. Αι ψυχικαί αρεταί του ανεπτυγμέναι εις ύψιστον βαθμόν, καθιστούσαν ιβλητικοτέραν, ιδανικήν την προσωπικότητά του» (εφημ. Ηώς, φ. 19/10.8. 1940). «Ακάματος εν τη φιλοπονία, άπληστος εν τη μελέτη, διεκρίθη εν τη επιστήμη όσον ολίγοι των συναδέλφων του της εποχής εκείνης, γνωρίζων δε άριστα την γαλλικήν και γερμανικήν εχρημάτισεν ου μόνον διαπρεπής εκπαιδευτικός αλλά και διακεκριμένος συγγραφεύς πολλών και ποικίλων επιστημονικών συγγραμμάτων, σχολικών, ιδία δε πρωτοτύπων αρχαιολογικών […]. Υπήρξε μειλίχιος και πράος τον χαρακτήρα, πρότυπον οικογενειάρχου, αφωσι‐ ωμένου συζύγου και στοργικού πατρός» (εφημ. Νεολόγος Πατρών, φ. 191/ 10.8.1940).
Β´ Το συγγραφικό του έργο
Παρά τις πολλές και ποικίλες επαγγελματικές υποχρεώσεις του, ο Παπανδρέου εύρισκε τον χρόνο να μελετά, να ερευνά και να συγγράφει άρθρα, μελέτες και βιβλία, πολλά από τα οποία είδαν το φως της δημοσιότητας. Σημειώνουμε παρακάτω τα κυριότερα από αυτά. (Τόπος έκδοσής τους είναι η Αθήνα, εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά).
Α´ Η λ ε ι α κ ά:
Β´Καλαβρυτινά:
9. Αρχαιολογικοί και τοπογραφικαί έρευναι εν τη επαρχία Καλαβρύτων. Ανάτ. από τα «Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας» 1920, σσ. 95-146.
10. Η ιστορία του Σκουπίου και της Πάου (των Καλαβρύτων), 1925, σσ. 156.
11. Ιστορία των Καλαβρύτων, 1930, σσ. 336.
12. Οι Φωτηλαίοι κατά τον ιερόν Αγώνα, 1931, σσ. 112.
Γ´ Μεσσηνιακά:
13. Η Μεσσηνία προ Χριστού, Πύργος 1895, σσ. 50.
14. Χριστιανικοί αρχαιότητες εν τω χωρίω Χριστιανού (Χριστιανουπό- λει) της Τριψυλίας, «Αρμονία», τ. Β’ (1901), σσ. 190-192.
15. Μονογραφία περί την μεσσηνιακήν Πύλον, «Αρμονία», τ. Β´ (1901), σσ. 193-208.
16. Η νήσος Πρώτη (εν τω νυν νομώ Τριφυλίας), «Αρμονία», τ. Γ´ (1902), σσ. 238-241.
Δ´ Π ο ι κ ί λ α:
17. Έρως, θρησκεία και ειλικρινής φιλία. Μυθιστόρημα, Ζάκυνθος 1877, σσ. 68.
18. Παγκόσμιος Ιστορία, 1906, σσ. 500. (Σε συνεργασία με τον Αγαθ. Παπαγεωργόπουλο).
19. Γουσταύου Παζίνι προφητικός ονειροκρίτης, έκδ. Σαλιβέρου, 1927, σσ. 707. (Μοναδικό αντίτυπο υπάρχει στη βιβλιοθήκη μας).
Ε´ Σχολικά βοηθήματα:
20. Συντακτικόν της ελληνικής γλώσσης, 1896, σσ. 239.
21. Οι Έλληνες λυρικοί ποιηταί, 1908, σσ. 116.
22. Ιστορία του εμπορίου, 1908, σσ. 94.
23. Στοιχεία, γραμματολογίας, αρχαιολογίας, ψυχολογίας και λογικής μετά ζητημάτων προς άσκησιν, έτι δε ζητήματα εκ της ιστορίας του εμπορίου και επί των καθηκόντων και δικαιωμάτων του πολίτου, 1912, σσ. 79.
24. Ανώμαλα ρήματα της αττικής πεζογραφικής διαλέκτου, 1923, σσ. 183.
Ο Γ. Παπανδρέου εξέδωσε μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέ‐ ων: Πλάτωνος (Πρωταγόρας, Φαίδων, Απολογία Σωκράτους, Γοργίας), Θουκυδίδου (Ο επιτάφιος του Περικλεούς), Ομήρου (Ιλιάς, Οδύσσεια), Πλουτάρχου (Περί παίδων αγωγής), Αριστοτέλους (Αθηναίων πολιτεία), Ευριπίδου (Ιππόλυτος στεφανηφόρος, Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Ιφιγένεια η εν Αυλίδι).
Εδημοσίευσε επίσης ποικίλα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, καθώς και πολλά λήμματα σε εγκυκλοπαιδικά έργα (Μπαρτ και Χιρστ, Πυρσού, Ελευθερουδάκη).
Γ´ «Ἠλεία διὰ μέσου τῶν αἰώνων»
Ο Πύργος ήταν η πόλη με την οποία συνδέθηκε ο Παπανδρέου από τα μαθητικά του κιόλας χρόνια. Εκεί τελείωσε το Γυμνάσιο, με τον βαθμό άριστα, αν και λόγω της ζωηρότητας του χαρακτήρα του και της ενίοτε ανάρμοστης συμπεριφοράς του είχε δημιουργήσει προβλήματα σε κάποιους καθηγητές του. Πυργιώτισσα ήταν και η πρώτη σύζυγός του Ευγενία Καψή. Στον Πύργο πρωτοδιορίστηκε και διήνυσε το μεγαλύτερο μέρος της εκπαιδευτικής του υπηρεσίας. Γνώρισε, βέβαια, διώξεις, αφού οι Γορτύνιοι που τον μισούσαν κατάφεραν το 1888, δια του βουλευτή του αντίθετου κόμματος Κρεστενίτη, να τον απολύσουν. Ο Παπανδρέου, έχοντας συγγένεια με την πολιτική οικογένεια των Στεφανοπουλαίων, ήταν οπαδός και πολιτικός τους φίλος και, επιπλέον, είχε απορρίψει τον γιο του Κρεστενίτη. Εν τούτοις, μετά από υπαλληλικές περιπλανήσεις, επανήλθε και έδρασε ως εκπαιδευτικός, επιστήμων και κοινωνικός παράγων. Στον Πύργο συνέγραψε τα περισσότερα από τα βιβλία του, τα οποία τον κατέστησαν γνωστό και σεβαστό στην κοινωνία και τον πνευματικό-επιστημονικό κόσμο της χώρας. Το πρώτο του βιβλίο, την Αζανιάδα, τύπωσε το 1886 στον Πύργο, στο τυπογραφείο της εφημερίδας «Ηλεία» που εξέδιδε ο Γεώργιος Ε. Δημητριάδης. Επίσης το έργο του Η Μεσσηνία προ Χριστού τύπωσε στον Πύργο το 1896, στο τυπογραφείο της εφημερίδας «Αυγή».
Μετά τα Ηλειακά του, που εξέδωσε σε 4 τεύχη, ήταν αναμενόμενο να προβεί ο Παπανδρέου στην έκδοση ενός συστηματικότερου και συνθετικότερου έργου περί της Ηλείας. Συγγραφικά και ηλικιακά ώριμος εξέδωσε το 1924 το εκτενές (σσ. 366) βιβλίο του Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων, εν Αθήναις 1924, «πρωτότυπον σύγγραμμα εξετάζον την Ηλείαν από των αρχαιότατων μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων από πάσης απόψεως μετά και των σχετικών χαρτών και εικόνων». Το βιβλίο εκδόθηκε με επιμέλεια και δαπάνη των Ηλείων της Αθήνας και του Πειραιά, των οπoίων πρόεδρος ήταν ο ιατρός Κ. Διαμαντόπουλος.
Με το έργο του αυτό ανταποδίδει τα τροφεία στον τόπο, με τον οποίο τον συνέδεαν ισχυροί δεσμοί. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι μετά την ιδιαίτερη πατρίδα του, τα Καλάβρυτα, η Ηλεία ήταν γι’ αυτόν η δεύτερη πατρίδα του. Όπως γράφει στον πρόλογό του (σ. γ´), «εν Ηλεία διελθών τα ωραιότερα έτη και του μαθητικού και του επιστημονικού μου βίου εξ αρχής έσχον κατά νουν την συγγραφήν της ιστορίας αυτής». Για τριάντα χρόνια ερεύνησε «πάσας (!) τας περί Ηλείας (και Ολυμπίας) πηγάς», δηλαδή αρχαίους Έλληνες, Λατίνους και Βυζαντινούς συγγραφείς, καθώς και νεότερους περιηγητές και συγγραφείς (δικούς μας και ξένους)[2], επιπλέον δε περιηγήθηκε διάφορες περιοχές και τις μελέτησε από αρχαιολογική και γεωλογική κατάσταση μη παραλείποντας να συλλέγει στοιχεία και για τη σύγχρονη κατάσταση.
Για το έργο του έχει μεγάλη ιδέα. Κρίνει ότι είναι συντεταγμένο «κατά πρωτότυπον όλως μέθοδον, οποία εν ουδεμιά μονογραφία οιουδήποτε Ελληνικού διαμερίσματος υπάρχει μέχρι τούδε». Βέβαια, το στοιχείο της υπερβολής είναι φανερό στα λεγόμενά του.
Ο ηλειοδίφης Ντίνος Ψυχογιός αναφέρει ότι πρότυπο του συγγραφέα ήταν η Ιστορία της πόλεως Πατρών του Στέφανου Θωμόπουλου (1888), «μα το συνθετικό και μεγαλόπνοο εκείνο μνημείο της γείτονος Αχαΐας δεν το πλησίασε»[3]. Επιπλέον, η έκδοση δεν ήταν πλήρης. Ούτε λένε την αλήθεια στην προμετωπίδα οι εκδώσαντες, ότι δηλαδή εξετάζεται η Ηλεία «από πάσης απόψεως μετά και των σχετικών χαρτών και εικόνων». Ούτε χάρτης συμπεριελήφθη ούτε εικόνες, και σημαντικότατα τμήματα, όπως το περί Ολυμπίας και Ολυμπιακών Αγώνων, δηλώθηκε ότι θα συμπεριλαμβανόταν μαζί με στοιχεία για τη νεότερη ιστορία του τόπου στον δεύτερο τόμο που θα ακολουθούσε, και για τον οποίο λέγεται ότι «ήταν πολύ αξιολογώτερος και αποκαλυπτικώτερος του πρώτου»[4]. Δυστυχώς, η έκδοση του τόμου αυτού δεν επρόκειτο να πραγματοποιηθεί. Όταν τελείωσε η συγγραφή του, παραδόθηκε στον σύλλογο των εν Αθήναις και Πειραιεί Ηλείων, στα γραφεία του οποίου καταστράφηκε κατά τα Δεκεμβριανά (1944).
Μειονέκτημα για τον σημερινό αναγνώστη είναι η γλώσσα του έργου. Μια γλώσσα καθαρεύουσα, την οποία με δυσκολία κατανοούν οι νεότεροι. Ας μη λησμονούμε ότι ο Παπανδρέου ήταν μαθητής του Κων. Κόντου και οπαδός του Γ. Μιστριώτη. Αυτή η γλώσσα χρησιμοποιούνταν στον επιστημονικό -κι όχι μόνο- λόγο, και, σε έσχατη ανάλυση, είναι κι αυτή εθνική γλώσσα. Νομίζουμε ότι αξίζει να κοπιάσουν οι νέοι μας περισσότερο, για να γνωρίσουν την ιστορία της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Έτσι θα την αγαπήσουν περισσότερο.
Έφηβοι κι εμείς, στα μέσα της δεκαετίας του ’60, βρήκαμε το βιβλίο αυτό σε ένα πάγκο με παλαιά βιβλία στην πλατεία Κουμουνδούρου της Αθήνας. Μας το συνέστησε ο παλαιοβιβλιοπώλης Δημητρόπουλος από την Καλολετσή. Το διάβασμά του στάθηκε αληθινή αποκάλυψη. Μέχρι τότε γνωρίζαμε την Ηλεία μόνο σαν γεωγραφικό χώρο, με πεύκα, παραλίες, γραφικά χωριά και με φτωχούς αλλά νοήμονες κατοίκους. Ύστερα καταλάβαμε τη θέση του χώρου αυτού μέσα στην Ιστορία, και αρχίσαμε να τον βλέπουμε μέσα από άλλο πρίσμα. Οι τόποι, τα ποτάμια, τα μνημεία άρχισαν να μας μιλούν με μια μυστική γλώσσα, κι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία των ενδιαφερόντων μας και τον δρόμο που ακολουθήσαμε στη ζωή.
Νομίζουμε, λοιπόν, ότι δεν πρέπει να υπάρχει Ηλείος που να μην έχει ως ιστορικό κειμήλιο την Ηλεία του Παπανδρέου. Παρότι πέρασαν τόσες δεκαετίες από την έκδοσή της, διατηρεί την αξία της, είναι το πλέον σημαντικό πνευματικό μας μνημείο. Άλλωστε δεν διαθέτουμε κι άλλο παρόμοιο. Ποιος νεότερος λόγιος ή επιστήμων έχει να επιδείξει ανάλογο και έγκυρο έργο για την Ηλεία…
[1]. Εκτενή βιογραφία του ανδρός δημοσίευσε ο συμπατριώτης του φιλόλογος Κωνσταντίνος Θ. Κυριακόπουλος, «Συμβολή στη βιογραφία και την εργογραφία του Γεωργίου Παπανδρέου (1859-1940)», Επετηρίς των Καλαβρύτων, τ. ΙΔ’ (1982), σσ. 114-232.
2. Σε παλαιότερο μελέτημά μας εγράψαμε ότι ο Παπανδρέου «ήτο εις άριστος συμπιλητής» και ότι τα έργα του «δεν είναι τεκμηριωμένα ούτε απηλλαγμένα σοβαρών αβλεπτημάτων και αστήρικτων εικασιών». Αθανασίου Θ. Φωτοπούλου, «Σύμμεικτα ιστορικά και λαογρα-φικά Καλαβρύτων. 1. Ο Γεώργιος Παπανδρέου και η ιστορική περί την επαρχίαν έρευνα», Επετηρίς των Καλαβρύτων, τ. Δ´ (1972), σσ. 87-88. Δεν έχουμε σήμερα μεταβάλει τη γνώμη μας αυτή, όμως πρέπει να δείξουμε κατανόηση και ν’ αναγνωρίσουμε τις δυσκολίες που παρείχε τότε η έρευνα.
3. Πύρρων ο Εφεκτικός (=Ντίνος Δ. Ψυχογιός), «Η ηλειακή ιστορία», Ηλειακά, τχ. Δ’-Ε´ (1952), σ. 55.
“Τα Κυριακάτικα”: Δείτε ΕΔΩ περισσότερα άρθρα της στήλης καθώς και τα παρακάτω:
Τάσης Καζάζης: Δήμαρχος Πύργου στη Γερμανική Κατοχή, σε ημέρες σκληρής δοκιμασίας και κινδύνων
