Ακολουθήστε μας:
Σάββατο, 28 Ιουνίου, 2025
Επικοινωνία
Ιστορική έρευνα και επιμέλεια: Θέμης Μαντάς, εκπαιδευτικός – συγγραφέας
«Εγώ Πασά δεν σκιάζομαι και Τούρκους δεν φοβούμαι
Και θα σας κάνω πόλεμο για να σας πολεμήσω
Γιατί ταχιά απ’ τη Ζάκυνθο θα’ ρθεί ο Κολοκοτρώνης
Τότε θα ιδείτε βρε σκυλιά και σεις παλιομουρτάτες
Θα ιδείτε τις χανούμισσες μ’ όλους τους φερετζέδες
Να ιδείτε πως σας κάνουμε εμείς οι Πλαπουταίοι!…»
Μ’ αυτό το ποίημα η Ηλειακή Δημοτική Μούσα υμνεί τα κατορθώματα των κλεφτών, αρματολών και ανδρειωμένων Ελλήνων που δεν άντεχαν τη σκλαβιά των Οθωμανών και πίστεψαν στη μεγάλη απόφαση του ξεσηκωμού.
Μετά την κατάληψη των Κάστρων Χλουμουτσίου (1460) που υπερασπίζονταν ο Θωμάς Παλαιολόγος και του Σανταμερίου (1461) που υπερασπίζονταν ο Γραίζας Παλαιολόγος η Ηλεία αποτέλεσε επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Ελληνικός πληθυσμός μειώθηκε δραματικά από τις συνθήκες. Έτσι πέρασε η μαύρη πρώτη περίοδος της Τουρκοκρατίας για την Ηλεία, μια ομιχλώδης και σκοτεινή περίοδος 227 ετών 1460-1687.
Οι συγκρούσεις των Τούρκων και Ενετών, σταμάτησαν το 1575 αλλά ξανάρχισαν 110 χρόνια μετά, το 1685 η Πελοπόννησος επανήλθε στους Ενετούς του Μοροζίνη. Το 1687 οι Βενετοί κατέλαβαν την Πάτρα κάνοντας κτήση τους την Ηλεία μέχρι το έτος 1715.
Η εποχή της Ενετοκρατίας κράτησε περίπου 30 χρόνια με καλύτερη διοίκηση αλλά οι Έλληνες υπέφεραν από τις πιέσεις των Ενετών και στο θρησκευτικό τομέα, διότι ιδρύθηκε επισκοπή στην Ώλενα, με Λατίνο επίσκοπο.
Το 1715 στην Ηλεία επιβάλλεται η δεύτερη περίοδο της Tουρκοκρατίας. Οι Τούρκοι επανακαταλαμβάνουν την Ηλεία και με τη βοήθεια Ελλήνων που μισούσαν τους Βενετούς, γιατί είχαν γίνει σκληρότεροι από τους Τούρκους. Η Ηλεία περνά τη δεύτερη Τουρκοκρατία, η συμπεριφορά των Τούρκων ήταν λιγότερη πιεστική και οι Ηλείοι εκμεταλλεύονται καλύτερα τη γη τους και ασχολούνται και με το εμπόριο. Αυτά μέχρι και την επανάσταση του Ορλόφ (1769)
Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Ηλείοι στερήθηκαν την ελευθερία τους και τα πλούσια κτήματά τους γιατί εγκαταστάθηκαν οι Τούρκοι. Οι αγάδες και μπέηδες καταδυνάστευαν τους κατοίκους, άρπαζαν το βίος τους και όσοι δεν άντεχαν τη σκλαβιά αναγκάζονταν να φύγουν στα βουνά.
Η διαμόρφωση του εδάφους εμπόδιζε την ανάπτυξη και τη δράση των κλεφτών και αμαρτωλών, οι οποίοι θα μπορούσαν να περιορίσουν τη δράση των Τούρκων και να δώσουν κουράγιο και ελπίδα στους σκλαβωμένους.
Η περιοχή της Ηλείας αποτελούσε αρχικά και μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα ένα Βιλαέτι (επαρχία) το Βιλαέτι της Γαστούνης που έτυχε να γίνει τσιφλίκι πριγκίπων από τον Βασιλεύοντα στην Τουρκική Αυτοκρατορία Οσμανικού Οίκου των Χοτομαναίων που εγκαταστάθηκαν στην πρωτεύουσα της Ηλείας τη Γαστούνη γύρω στα τέλη του 17ου και στις αρχές του 18ου αιώνα. Η οικονομική και στρατιωτική ισχύς των Χοτομαναίων της Γαστούνης υποχωρεί και επισκιάζεται από τους Τουρκαλβανούς που κατείχαν την περιοχή του Λάλα .
Οι Λαλαίοι αγόρασαν μεγάλες εκτάσεις από τους Χοτομαναίους και έτσι περιήλθε το μεγαλύτερο μέρος της Ηλείας στην κατοχή τους. Αργότερα όμως αποσχίστηκε ο Πύργος με 9 χωριά και δημιουργήθηκε το Βιλαέτι του Πύργου.
Κυρίως μετά τα Ορλωφικά η ισχύς των Λαλαίων Τούρκων αυξήθηκε επικίνδυνα τόσο με την διεύρυνση των γαιοκτησιών όσο και με τη δύναμη των όπλων. Από το τελευταίο τέταρτο του 17ου αιώνα αφού παραγκώνισαν τους Χοτομαναίους της Γαστούνης, οι Λαλαίοι, έγιναν πραγματικοί κύριοι της Ηλείας.
Η προεπαναστατική περίοδος στην Ηλεία
Το Βιλαέτι της Γαστούνης προ της επανάστασης του 1821, ήταν από τα μεγαλύτερα του Μοριά και είχε πληθυσμό 25.000 χριστιανούς και 4.000 Οθωμανούς, ήταν χωρισμένο σε 168 τσιφλίκια (χωριά), τα οποία έπαιρναν συνήθως τα ονόματά τους από τα ονόματα των Τούρκων Αγάδων:
Ο Πύργος από το 1790 αποτελούσε ξεχωριστό Βιλαέτι. Λόγω ειδικών προνομίων που είχε από το Σουλτάνο (αφορολόγητο), αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια πριν την επανάσταση αλματωδώς, ενώ ο πληθυσμός του ανερχόμενος γύρω στις 7.000 ήταν καθαρά ελληνικός και σε καλύτερη οικονομική και κοινωνική κατάσταση από της Γαστούνης.
Ο Πύργος πήρε το όνομα του από έναν πύργο που υπήρχε στο Επαρχείο ο Ιωάννης Τσερνωτάς (δεν είναι εξακριβωμένο) για να προστατεύονται οι άνθρωποι και τα ζώα ή ακόμη και για να τους παρακολουθεί.
Η προπαρασκευή του γένους για την απελευθέρωση έγινε από τον υπόδουλο και τον απόδημο Ελληνισμό και η συμβολή και των Ηλείων υπήρξε σημαντική.
Τον ξεσηκωμό του λαού μας σχεδίασε, μελέτησε και δυνάμωσε αναμφισβήτητα η Φιλική Εταιρεία την οποία συνέστησαν οι Νικόλαος Σκουφάς από την Άρτα ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Γιάννενα και ο Ανδριτσανίτης Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος , ο οποίος αφιέρωσε τον εαυτό του στην υπηρεσία της πατρίδας.
Στη Φιλική Εταιρεία μυήθηκαν οι σημαντικοί Πατριώτες, και αρκετοί πρόκριτοι της Ηλείας. Στον κατάλογο περιλαμβάνονται τα ονόματα των οπλαρχηγών της Ηλειακής εξέγερσης:
Αξιόλογο μέλος της Φιλικής Εταιρίας και πρωτεργάτης της επανάστασης στην Ηλεία ήταν ο Γαστουναίος Γεώργιος Σισίνης που μυήθηκε στην Εταιρία το 1819 μαζί με τους γιους του Χρύσανθο και Μιχάλη και εργάστηκε μεθοδικά για την προετοιμασία του αγώνα στην Ηλεία. Σημαντικό μέλος της εταιρίας υπήρξε ο ηρωικός αγωνιστής Χαράλαμπος Βιλαέτης από τον Πύργο, μυήθηκε στην Εταιρία το 1819 και σε συνεργασία με το Γ. Σισίνη, ξεσήκωσαν την Ηλεία σε επανάσταση. Παραμονές της επανάστασης οι Έλληνες του κάμπου και του Πύργου ήταν έτοιμοι ψυχολογικά και ηθικά για την εξέγερση έχοντας εξασφαλίσει και τον πολεμικό εξοπλισμό. Η εξέγερση ωρίμασε συνέπεια της καταπίεσης που επικρατούσε από Τούρκους και τους δυνάστες Λαλαίους Τουρκαλβανούς.
Η έναρξη της επανάστασης στην Ηλεία
Η Σημαία που ύψωσε ο Γεώργιος Σισίνης στην Ήλιδα το 1821, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο
Φέρει σύμβολα της Φιλικής Εταιρείας. Σχεδιάστηκε από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό και υψώθηκε στην Ήλιδα το 1821, από το Γεώργιο Σισίνη.
Οι προεστοί και δημογέροντες της Ηλείας με αρχηγό το Γεώργιο Σισίνη και έδρα τη Γαστούνη είχαν ετοιμάσει τη στρατολογία, το διορισμό των καπετάνιων, τον πολεμικό ανεφοδιασμό και την τροφοδοσία των πολεμιστών. Στην έναρξη του αγώνα έλαβαν μέρος οι Ηλείοι για την απελευθέρωση του τόπου αλλά πολέμησαν όπου προσκλήθηκαν όπως στην πολιορκία των Πατρών, στο Σαραβάλι, στην Τρίπολη, το Ναύπλιο, στο Μεσολόγγι, στην Αθήνα.
Από τον Πύργο οπλαρχηγοί ήταν οι:
Άλλοι καπεταναίοι με σημαντική προσφορά στον αγώνα ήταν οι:
Στις 10 Μάρτη του 1821 ο Βοεβόδας της Γαστούνης Σουλεϊμάν πληροφορείται από τους Λαλαίους ότι Πυργιώτες και Γαστουναίοι οι ετοιμάζουν συνωμοσία και γι’ αυτό αποφασίζει ότι πρέπει να σκοτώσουν τους προύχοντες και σημαίνοντες ιερωμένους Πύργου και Γαστούνης .
Ο στενός φίλος του Μουσταφάμπεη της Τριπολιτσάς και διαχειριστής των εισοδημάτων του, Αναστάσιος Χαματζόπουλος, έμπιστος του βοεβόδα Σουλεϊμάν, τον απέτρεψε φανερώνοντας γράμμα των Λαλαίων, λέγοντάς του ότι αυτό είναι τέχνασμά τους να βγάλουν από τη μέση τους Έλληνες ανταγωνιστές τους στην ενοικίαση των φόρων με δημοπρασία κι έτσι να μείνουν χωρίς συναγωνισμό και να πάρουν όσο-όσο αυτοί την ενοικίαση. Πήρε και ένα μήνα αναβολή της δημοπρασίας εκ μέρους των ενδιαφερομένων Ελλήνων ώστε να μπορέσουν να συγκεντρώσουν το ποσό της πρώτης δόσης. Αμέσως ο Αναστάσιος Χαματζόπουλος ανακοίνωσε τα παραπάνω στους Γεώργιο Σισίνη, Γιαννάκη Σισίνη και Χριστόδουλο Αυγερινό και αυτοί αμέσως για να διαλύσουν κάθε υποψία του Βοεβόδα νοίκιασαν ιχθυοτροφεία, τελωνεία και τις αλυκές της Ηλείας.
Τότε ήρθε η διαταγή του Καϊμακάμη της Τριπολιτσάς, όπως σε όλους τους εξέχοντες προύχοντες ιερωμένους και πολιτικούς του Μοριά να πάνε στην Τριπολιτσά για σύσκεψη περί διαφόρων ζητημάτων. Στην πραγματικότητα όμως, για να συλληφθούν ως όμηροι στη σχεδιαζόμενη εξέγερση, που από τα περιστατικά σε διάφορες περιοχές των Καλαβρύτων και από κατάδοση του μυστικού της Φιλικής Εταιρείας την είχαν υποψιασθεί. Πολλοί πήγαν κλείσθηκαν στα μπουντρούμια της Τρίπολης και μαζί τους ο Μητροπολίτης Ωλένης Φιλάρετος που πέθανε εκεί.
Ξεκίνησε και ο Σισίνης για την Τριπολιτσά, αλλά τον έσωσε ο Π. Πατρών Γερμανός με τον πρωτοσύγκελό του Βησσαρίωνα οπότε γύρισε στη Γαστούνη και παρίστανε τον άρρωστο. Πιεζόμενος όμως από τους Τούρκους ξεκινάει για την Τριπολιτσά με τους γιους του με μεγάλη ακολουθία και έφιππους συνοδούς, αλλά όταν νύχτωσε άλλαξε δρόμο και πήγε στο Μετόχι του Μεγάλου Σπηλαίου που ήταν κοντά στου Αλη Τσελεπή στο σημερινό Βουπράσιο και εκεί κρύφτηκε που σε συμφωνία με το Μητροπολίτη Γερμανό είχε αποθηκεύσει τρόφιμα και πολεμοφόδια για τον αγώνα.
Φθάνοντας στη Μανωλάδα έστειλε στο Βοεβόδα της Γαστούνης και στο Γερμανό επιστολή ότι αρρώστησε και μόλις αναρρώσει θα συνεχίσει το ταξίδι για την Τριπολιτσά, παρακαλώντας το Γερμανό, για να καθυστερήσει και αυτός, προκειμένου να πάνε μαζί.
Στις 26 Μαρτίου ο Σισίνης στη Γαστούνη και ο καπετάν Χαράλαμπος Βιλαέτης στον Πύργο υψώνουν τη σημαία της επανάστασης. Οι Ηλείοι φοβόντουσαν, αλλά υπό την απειλή των καπεταναίων ιερείς και λαός έφυγαν με τα υπάρχοντά τους για τα βουνά. Οι φήμες στον Κάμπο ότι ο Σισίνης έρχεται με 10.000 κατά της Γαστούνης από τη Μανωλάδα, φόβισαν τους Τούρκους και ξεκινούν για να πάνε στο Λάλα. Διανυκτέρευσαν στην Ξυλοκέρα, αλλά βλέποντας φωτιές στον Πύργο και ομοβροντίες τουφεκιών γύρισαν στη Ροβιάτα. Εκεί ο Σισίνης τους επιτέθηκε. Οι Τούρκοι κλείστηκαν στο Κάστρο Χλεμούτσι και τους πολιόρκησε ο Σισίνης μαζί με το Χαράλαμπο Βιλαέτη. που πληγώθηκε στο χέρι από αδέσποτη σφαίρα. Ο Δεσπότης Π. Π. Γερμανός στέλνει βοήθεια στο Σισίνη για την πολιορκία των Τούρκων στο Κάστρο, τον οπλαρχηγό Σαγιά, με τη σύσταση να κρατηθεί με κάθε θυσία η πολιορκία. Όμως 400 Λαλαίοι ιππείς διαλύουν την πολιορκία και οι πολιορκητές έφυγαν πανικόβλητοι. Οι Τούρκοι προστατευόμενοι από τους Λαλαίους αναχώρησαν για την Πάτρα.
Ο Σισίνης αποσύρεται με τους ενόπλους του στο Μετόχι του Μ. Σπηλαίου στου Αλη Τσελεπή όπου οχυρώνεται «βεβυθισμένος τη απελπισία», όπως γράφει ο Φιλήμων. Στην αποχώρησή τους οι Λαλαίοι λήστεψαν και λεηλάτησαν όσα χωριά βρέθηκαν στο δρόμο τους και μόνο ο Ιωάννης Αθανασόπουλος ή Καϊάφας επιχείρησε να προσβάλει την οπισθοφυλακή τους κοντά στην Ξυλοκέρα και Μαλαπάσι.
Στα τέλη του Απρίλη αποβιβάζεται στη Γλαρέντζα με εκατό πολεμιστές ο Βαγγέλης Πανάς φέροντας δύο κανόνια και ενώνεται με τα παλικάρια του Σισίνη. Στις 9 Μαΐου αποβιβάζεται επίσης στη Γλαρέντζα ο επίσης Κεφαλλήνιος Κωνσταντίνος Μεταξάς. Αυτή η απόβαση ήταν μεγάλης ψυχολογικής σημασίας γεγονός γιατί αναπτέρωσε το ηθικό των επαναστατών ύστερα από τον πανικό που έσπειραν οι Λαλαίοι με τη διάλυση της πολιορκίας των Τούρκων στο Χλεμούτσι και τις αλλεπάλληλες καταστροφές και σφαγές στην επαρχία του Πύργου τον Απρίλη του 1821 .
Είχε όμως και συνέπειες πολύ δυσάρεστες για τον Αγώνα που μόλις άρχιζε γιατί οι Λαλαίοι μετά το διώξιμο τους από του Λάλα παραπονέθηκαν στον Άγγλο Αρμοστή της Επτανήσου που απαγόρευσε αυστηρά να ξεμπαρκάρουν για την επαναστατημένη Ελλάδα Επτανήσιοι, κι όσοι τυχόν ξεμπάρκαραν τους κατασχέθηκε η περιουσία. Μα όσοι κατατρεγμένοι στεριανοί Μοραΐτες, Ρουμελιώτες και Ηπειρώτες κατέφευγαν όσον καιρό ήταν αυτός Αρμοστής μέχρι το 1823 σαν πρόσφυγες στα Επτάνησα , δεινοπάθησαν πολύ. Έτσι ζωντανή μένει ακόμη και σήμερα η ανάμνηση του μισέλληνα Μαίτουλα, όπως διασώθηκε το όνομά του στο λαό και με τις φράσεις «Τα παράπονά σου στο Μαίτουλα» σε κείνο που δεν μπορεί να βρει το δίκιο του.
Οι μάχες στον Πύργο, στην Αγουλινίτσα, στο Λαντζόι και στο Πούσι
Baedeker Karl. Greece, Handbook for Travellers, Λειψία, 1894
Στις 3 Απριλίου 1821 εκατοντάδες Τουρκαλβανοί του Λάλα επιτέθηκαν στην πόλη του Πύργου, όπου ήταν η έδρα των Ελλήνων επαναστατών του Αγώνα, με τους φιλικούς Χαραλάμπη Βιλαέτη από τον Πύργο και τον Γεώργιο Σισίνη από την Γαστούνη να πρωτοστατούν στην κήρυξη και την επέκταση του Αγώνα.
Μετά από την αποτυχημένη επίθεση των Ελλήνων αγωνιστών εναντίον του Φρουρίου του Χλεμουτσίου η μεγάλη απειλή για την Επανάσταση στην Ηλεία ήταν οι Τουρκαλβανοί του Λάλα. Οι Τουρκαλβανοί του Λάλα λειτουργούσαν ως φύλακες της Οθωμανικής κυριαρχίας στην Ηλεία. Οι Έλληνες της περιοχής Πύργου είχαν συγκεντρωθεί στην Μονή Σκαφιδιάς, όπου ήταν το αρχηγείο τους και μαζί τους οι δύο γιοί του Κολοκοτρώνη- ο γέρος του Μοριά ήταν στην Καλαμάτα- , ο Πάνος και ο Γενναίος (Ιωάννης), ερχόμενοι από την Ζάκυνθο.
Οι Τουρκαλβανοί του Λάλα στις 2 Απριλίου βρέθηκαν κοντά στον Πύργο και ζήτησαν από τους Επαναστάτες να προσκυνήσουν οι οποίοι απάντησαν ότι πλέον ήρθε η ώρα οι Οθωμανοί να προσκυνήσουν τους Έλληνες!
Την Κυριακή των Βαΐων 3 Απριλίου οι Έλληνες αμύνθηκαν ηρωικά, αλλά η μη φύλαξη σε ασφαλές μέρος των γυναικόπαιδων οδήγησε σε απώλειες στον άμαχο πληθυσμό.
Ανάμεσα στους αρχηγούς των Ελλήνων ήσαν:
(πολλούς από τους οποίους τίμησε η πόλη με την ονοματοδοσία οδών του Πύργου)
Συνολικά οι Έλληνες ήσαν 670 ένοπλοι. Από την άλλη μεριά οι Τουρκαλβανοί είχαν 1.200 ενόπλους (κατά άλλες πηγές 2.000).
Η μάχη κράτησε 8 ώρες, τμήμα της πόλης καταστράφηκε και κάηκε από τους επιτιθέμενους, αλλά η άμυνα άντεξε καταφέρνοντας να απωθήσουν τους Τουρκαλβανούς από τον Πύργο. Κατά τον παρόντα στην μάχη Γενναίο Κολοκοτρώνη, εφονεύθησαν περί τους 150 Τουρκαλβανούς, από δε τους Έλληνες έπεσαν ηρωικά και αιχμαλωτίσθηκαν περί τους 130 Έλληνες. Η μάχη του Πύργου της 3ης Απριλίου ήταν ένας μεγάλος σταθμός του Αγώνα για την Ελευθερία των Ελλήνων το 1821, παρότι στον Πύργο δεν τιμάται όπως πρέπει.
Την 24η Απριλίου 1821 και μία ημέρα μετά από τη μάχη της Αλαμάνας, διεξήχθη η μάχη της Αγουλινίτσας, η οποία δεν ήταν νικηφόρα για τους Λαλαίους Τουρκαλβανούς που θεωρούνταν «τα καλύτερα ντουφέκια του Μοριά» (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ’, σελ. 142).
Ο Αλέξης Μοσχούλας, μυημένο μέλος της Φιλικής Εταιρείας (6 Αυγούστου 1818), οπλαρχηγός και προεστός της Αγουλινίτσας επικεφαλής εξήντα παλικαριών από τον Πύργο:
και την Αγουλινίτσα:
και των εκ Κυπαρισσίας οπλαρχηγών:
ειδοποιηθέντες στη θέση «Κλειδί» Καϊάφα, όπου είχαν οχυρωθεί, από τον Σπήλιο Μοσχούλα, αδελφό του Αλέξη Μοσχούλα, και τον Γ. Παπαζαφειρόπουλο, οι οποίοι έσπευσαν εκεί με μονόξυλα) κατάφερε να αποκρούσει την άγρια επίθεση τετρακοσίων Λαλαίων Τουρκαλβανών τρέποντάς τους σε άτακτη φυγή. Στο στενό «Αϊ –Γιάννης», βόρεια του Επιταλίου, οι Έλληνες συνέλαβαν ζωντανούς δεκατρείς Τουρκαλβανούς, ενώ σκότωσανν εννέα . Από τους τελευταίους, δε, στην προσπάθειά τους να περάσουν το ποτάμι, σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν, ακόμα εξήντα τρεις . Εφονεύθησαν 7 και πληγώθηκαν 4 Αγουλινιτσαίοι (καθώς και ο φιλέλληνας Γάλλος αξιωματικός Μιτενζακούρ), ενώ όπλα, άλογα και σημαίες περιήλθαν ως λάφυρα στα χέρια των Ελλήνων. Η σημαντικότατη αυτή σύγκρουση των Ελλήνων, αναπτέρωσε το φρόνημα των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής και οι αήττητοι Λαλαίοι Τουρκαλβανοί, μπορούν και να ηττώνται .
Στις 10 Μαΐου του 1821 στρατοπέδευσαν στο Στρέφι 600 αγωνιστές από τον Πύργο με αρχηγό το Χαράλαμπο Βιλαέτη παραβιάζοντας πρώτοι τα όρια που είχαν θέσει οι φοβεροί Λαλαίοι Τούρκοι για το βακούφι τους. Οι Τούρκοι όμως βλέποντας την αντίσταση των Ελλήνων, περικύκλωσαν το Λατζόι όπου εκεί ήταν Πυργιώτες και Ζακυνθινοί αγωνιστές και ετοιμάζονταν να μεταβούν στο Στρέφι.
Ο Χαράλαμπος Βιλαέτης που ήταν στο Στρέφι για να οργανώσει το στρατιωτικό σχέδιο εναντίον του Λαλαίων, ζήτησε απ’ τους συμπολεμιστές του να τον ακολουθήσουν αλλά μόνον 100 υπάκουσαν. Ο ίδιος αψηφώντας τον κίνδυνο δεν ακολούθησε το μονοπάτι από τα υψώματα Αρβανίτι- Καράτουλα φυλάσσοντας τα νώτα του αλλά προτίμησε τη δημοσιά, για να μην καθυστερήσει. Οι Λαλαίοι που ήταν στο Λατζόι πληροφορήθηκαν ότι έρχεται το Φραγκοπαλικάρι και έστειλαν 500 ιππείς να επιτεθούν . Στη διάρκεια της μάχης οι Τούρκοι ιππείς κατάφεραν να μπουν ανάμεσα στους 100 Έλληνες. Ο Χαραλάμπης Βιλαέτης πολέμησε σκληρά μένοντας στο ταμπούρι «όρθιος» και τρεις συμπολεμιστές του αλλά στη διάρκεια της σφοδρής και άνισης μάχης ένα βόλι τον βρήκε στο κεφάλι και παρά το πάθος του, έμεινε μόνος του και θυσιάστηκε. Οι Τούρκοι πανηγύρισαν έξαλλα τη νίκη και ιδιαίτερα το θάνατο του Πυργιώτη καπετάνιου Χαράλαμπου Βιλαέτη και πήραν στο Λάλα – για να τους πιστέψουν-ως λάφυρο, το κεφάλι του αγωνιστή που κήρυξε την επανάσταση του 1821 στην Ηλεία, στις 26 Μαρτίου του 1821. Είναι αδικία που η Ελληνική ιστοριογραφία δεν έχει δώσει τη θέση που αρμόζει στο Χαράλαμπο Βιλαέτη που μαζί με τους Αθανάσιο Διάκο, Παπαφλέσσα και άλλους Έλληνες αγωνιστές, θυσιάστηκαν γνωρίζοντας εκ των προτέρων ότι οι μάχες που έδιναν ήταν καταδικασμένες.
* Στο Στρέφι στις 15 Φεβρουαρίου του 1833, προς τιμήν του αείμνηστου Έλληνα αγωνιστή, ο Θόδωρος Κολοκοτρώνης που ερχόταν από το Ναύπλιο κατευθυνόμενος στην Πάτρα για να διευθύνει την πολιορκία της, εξέδωσε ημερήσια διαταγή, με την οποία καθόριζε τα καθήκοντα, τα δικαιώματα και τις ποινές των στρατιωτικών.
Οι Λαλαίοι Τουρκαλβανοί ύστερα από τόσες ανδραγαθίες ,το λύσιμο δηλαδή της πολιορκίας του Χλεμούτσι τις επιδρομές τους στον Πύργο και την Αγουλινίτσα που δεν ήταν νικηφόρες , το θάνατο του Χαράλαμπου Βιλαέτι στη Μάχη στο Λατζόι που ήταν πολύ μεγάλη απώλεια για την επαναστατημένη Ηλεία επόμενο ήταν να έχουν καταστεί ο φόβος και ο τρόμος των Ηλείων. Έπρεπε λοιπόν να εξολοθρευτούν και αποφασίσθηκε να χτυπηθεί το Λάλα. Κοινή ήταν η απόφαση όχι μόνο των Γαστουναίων και Πυργιωτών αλλά και των Φαναριωτών (Ανδριτσαναίων) και Περαμεριτών (Γορτυνίων, Καλαβρυτινών, Αρκαδιανών (Κυπαρισσίων). Το ότι οι πρωτεργάτες του Δυτικού Μοριά από τις πρώτες μέρες της Επανάστασης σκέφτηκαν τον ξολοθρεμό των Λαλαίων, που ήθελαν να επιτεθούν αμέσως εναντίον τους, ενώ οι ντόπιοι προτιμούσαν να περιμένουν την κατάλληλη ευκαιρία. Στη συνάντηση Κωνσταντίνου Μεταξά και Γεώργιου Σισίνη στη Μανωλάδα ύστερα από προτροπή του Π. Πατρών Γερμανού να μην πάνε στην Πάτρα αλλά να χτυπήσουν το Λάλα, το αποφασίσανε αν και με δυσαρέσκεια το αποδέχθηκε ο Μεταξάς . Ο Π. Πατρών Γερμανός είχε μάλιστα προτρέψει τους Λαλαίους να μην κάνουν επιθέσεις.
Από την πλευρά τους, οι Λαλαίοι προσπάθησαν να κερδίσουν χρόνο και να διασπάσουν το ελληνικό στρατόπεδο, κυκλοφορώντας φήμες ότι ήταν έτοιμοι να παραδοθούν. Στις 2 Ιουνίου 1821 ο κεφαλλονίτης Παναγής Μεσσάρης τους μετέφερε επιστολή των Επτανησίων αρχηγών:
που τους καλούσαν να καταθέσουν τα όπλα. Οι Λαλαίοι άρχισαν να κωλυσιεργούν, υποστηρίζοντας ότι την όποια απόφαση θα έπρεπε να πάρουν οι αρχηγοί τους, οι οποίοι απουσίαζαν από το χωριό. Τότε οι επαναστάτες αποφάσισαν να δράσουν και να τους επιτεθούν από τρία σημεία, με επικεφαλής τον Γεώργιο Πλαπούτα, τους αδελφούς Μεταξά και τον Γεώργιο Σισίνη.
Από κακό συντονισμό, ο Πλαπούτας επιτέθηκε μόνος του στις 9 Ιουνίου και φυσικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει μετά την αντεπίθεση των Λαλαίων. Μέσα στη σύγχυση και τον μεγάλο καύσωνα που επικρατούσε, ο Πλαπούτας άφησε την τελευταία του πνοή και μαζί του 14 Έλληνες (11 Πελοποννήσιοι και 3 Επτανήσιοι). Αδιευκρίνιστες ήταν οι απώλειες των Λαλαίων οι οποίοι ενθαρρύνθηκαν δύο μέρες μετά-στις 11 Ιουνίου- βλέποντας να καταφθάνουν ενισχύσεις από την Πάτρα. Επικεφαλής 1.000 Τουρκαλβανών ήταν ο Γιουσούφ Πασάς. Ο Γιουσούφ ήθελε να ξεκαθαρίσει αμέσως την κατάσταση και στις 13 Ιουνίου επιτέθηκε με τους άνδρες του στη θέση Πούσι, όπου ήταν οχυρωμένοι οι Έλληνες. Βασικός του στόχος, να αποσπάσει πρώτα τα κανόνια που διέθεταν οι Επτανήσιοι και στη συνέχεια να του κατατροπώσει. Η μάχη δόθηκε σώμα με σώμα και οι δυνάμεις του Γιουσούφ υποχώρησαν ηττώμενοι και μαζί με τους Λαλαίους ετράπησαν σε φυγή προς την Πάτρα, λεηλατώντας τα χωριά που συναντούσαν στο πέρασμα τους. Οι Έλληνες έχασαν 84 άνδρες (60 Πελοποννήσιοι και 24 Επτανήσιοι) και ανάμεσά στους πολλούς τραυματίες ήταν και ο κεφαλλονίτης Ανδρέας Μεταξάς, κατοπινός πρωθυπουργός της Ελλάδας. Την ίδια μέρα (14 Ιουνίου) οι επαναστάτες εισήλθαν στο έρημο χωριό και το πυρπόλησαν, γύρω στα χίλια σπίτια παραδόθηκαν στις φλόγες. Η νίκη των Ελλήνων σήμανε το τέλος της επιβολής των Λαλαίων στην περιοχή και άνοιξε τον δρόμο για την άλωση της Τριπολιτσάς. Οι Ηλείοι μετά την απελευθέρωση του τόπου τους δεν περιορίστηκαν στο να τροφοδοτούν τον αγώνα με τρόφιμα, αλλά και με πολεμιστές, οι οποίοι πήραν μέρος σε μάχες τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στη Στερεά Ελλάδα.
Οι Τούρκοι που στα 1823 είχαν πολιορκηθεί στην Πάτρα κατόρθωναν να βγαίνουν από το κάστρο και να κάνουν επιδρομές στην γύρω περιοχή. Σε μια τέτοια επιδρομή στις 11 Ιουλίου 1823, 700 Τούρκοι ιππείς και πεζικό έφτασαν στη Μανωλάδα, διέλυσαν τη μικρή φρουρά που είχε εγκαταστήσει εκεί ο Σισίνης και έφτασαν στα Λεχαινά. Οι κάτοικοι αιφνιδιάστηκαν και προσπάθησαν να σωθούν. Ο Σισίνης έστειλε τους δύο γιους του Χρύσανθο και Μιχάλη με δύναμη ντόπιων πολεμιστών και λίγων Σουλιωτών να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους. Παρότι οι Τούρκοι ήταν πάρα πολλοί, ο αγώνας τελικά κρίθηκε υπέρ των Ελλήνων, γιατί την κρίσιμη στιγμή κατέφτασε το σώμα των Σουλιωτών με αρχηγό τον Κώστα Μπότσαρη και χτύπησε τους Τούρκους από τα πλάγια. Οι Τούρκοι υποχώρησαν στην Πάτρα παίρνοντας μαζί τους 43 αιχμαλώτους. Στο τόπο της μάχης έπεσαν 50 Τούρκοι και 19 Έλληνες. Αξίζει να τονιστεί η αγωνιστικότητα του καπετάν Δημήτρη Ζαροκανέλλου από τα Λεχαινά, ο οποίος είχε πάρει μέρος σε όλες τις μάχες μέσα στην Ηλεία, και είχε προσφέρει όλη την τεράστια περιουσία του για τις ανάγκες του αγώνα.
Λίγο αργότερα στις 23 Οκτωβρίου 1823, οι Τούρκοι έκαναν νέα επιδρομή στη θέση Μαρκόπουλο, σκότωσαν ένα ντόπιο και πήραν 15 αιχμαλώτους. Ο Κ. Μπότσαρης, ο Χρυσ. Σισίνης και ο καπετάν Κων/νος Ανδραβιδιώτης προσπάθησαν να αντισταθούν, αλλά αποκρούστηκαν από τους Τούρκους, οι οποίοι έκαναν δύο ακόμα επιδρομές στην Ανδραβίδα και τη Γαστούνη, λεηλατώντας την περιοχή.
Από το 1823, προτού καλά – καλά εδραιωθεί η επανάσταση ξέσπασαν έντονες διαμάχες ανάμεσα σε πολιτικούς και στρατιωτικούς για τον έλεγχο της εξουσίας. Οι στρατιωτικοί είχαν με το μέρος τους τον επαναστατημένο λαό. Οι πολιτικοί ισχυρίζονταν ότι μόνο αυτοί μπορούσαν να διοικούν. Οι πρόκριτοι, οι οποίοι διοικούσαν τις κοινότητες την εποχή της τουρκοκρατίας, θεωρούσαν ότι ήταν φυσικό να ασκούν την εξουσία και τώρα. Οι διχόνοιες αυτές είχαν οδυνηρές επιπτώσεις και στην περιοχή της Ηλείας.
Ιστορική έρευνα και επιμέλεια: Θέμης Μαντάς, εκπαιδευτικός – συγγραφέας
